یکی از شرایط نماز، طهارت یعنی وضو، غسل و تیمم است. قرآن کریم حکمت این طهارت های سه گانه را- که طهارت ظاهری است- تطهیر دل و رسیدن به طهارت باطنی ذکر می نماید:
»… وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ«؛ خداوند اراده کرده که شما را- به وسیله این طهارت ها- پاک و تطهیر نماید و نعمتش را بر شما تمام کند، شاید شکرگزار او باشید. (1)
طهارتی که در پرتو وضو، غسل و تیمم تحقق می یابد و به عنوان فلسفه آنها ذکر شده، هم طهارت ظاهری و بدنی است و هم طهارت باطنی و روحی، با این تفاوت که طهارت باآب- وضو و غسل شسته شدن و بر طرف شدن آلودگی ها و میکروب های بدن می شود، اما طهارت با خاک- تیمم با خاک و امثال آن- باعث نابودی میکروب های اعضا می شود، زیرا، چنان که امروز ثابت شده- خاک به دلیل داشتن باکتری های فراوان می تواند آلودگی ها و میکروب ها را نابود کند؛ البته خاک تیمم باید کاملاً طیب و طاهر باشد. (2) بنابراین خاک پاک نه تنها آلوده نیست، بلکه زایل کننده آلودگی هاست. (3)
اما طهارت معنوی و باطنی به خاطر سر و حکمت باطنی این طهارت های سه گانه است؛ مثلاً در فلسفه باطنی وضو- که توجه و عمل به آنها از عمق جان موجب طهارت باطنی و معنوی از آلودگی های باطنی، گناهان و رذایل می شود- احادیثی از امامان معصوم)علیهم السلام(وارده شده که در حقیقت تفسیر طهارت معنوی در آیه و بیان کیفیت تحقق آن، به وسیله وضو می باشد.
پیامبر اکرم)صلی الله علیه و آله و سلم) در روایتی- به عنوان بیان یکی از حکمت های وضو- می فرمایند که حقیقت آب وضو و شست و شو و مسح اعضاء، آب توبه و شست وشوی گناهان و اندیشه های شهوانی و باطلی است که از طریق این اعضاء تحقق پیدا کرده است و انسان در پرتو وضو به یاد آن گناهان و افکار باطل افتاده و از خداوند متعال عملاً طلب مغفرت و عفو کرده و قصد می کند و پیمان می بندد که دیگر این اعضایش آلوده نگردد؛ یعنی توبه- نصوح و واقعی می کند و بدین وسیله پاکی معنوی برای او حاصل می شود. (4)
بنابراین کسی که به هنگان وضو گرفتن چنین قصدی نداشته باشد در حقیقت وضو نگرفته و طهارت معنوی تحصیل نکرده است در نتیجه نمی تواند با نماز که معراج مومن است در آسمان معنا و ملکوت پرواز کرده و به خداوند سبحان تقرب جوید.
از حکمت های دیگر وضو، یاد قیامت و ظهور اعمال در سیمای انسان و دادن پرونده ی اعمال به دست او و عبور از پل و صراط روی جهنم می باشد که در سایه ی وضو گرفتن و خواندن دعاهای وارد شده در هنگام شستن و مسح اعضا پیدا می شود. خلاصه مضمون دعاها این است:
خدایا در روز قیامت که عده ای صورتشان سفید و نورانی و برخی نیز سیاه و ظلمانی است، چهره ی مرا سفید و نورانی کن و نامه ی اعمال مرا به دست راست داده و مرا وارد بهشت جاودانی کن و آن را به دست چپ و از پشت سرمده و دست های مرا در آن روز با غل و زنجیر مبند و پای مرا هنگام عبور از صراط نلرزان و تلاش و کوشش مرا در این دنیا در چیزهایی قرار بده که مورد رضایت توست. (5)
توجه به آخرت، که مرگ دریچه ای است به سوی آن، با این ویژگی ها، هم عملاً، از راه وضو گرفتن، و هم لفظاً، از طریق خواندن دعا، نقش بسیار سازنده و تربیتی در طهارت روح و تکامل انسان دارد، زیرا انسان با یاد قیامت خود را مسافری به سوی آخرت و خداوند متعال می بیند، نه آن که دنیای گذرا را هدف قرار داده و مهم ترین سرمایه ی خود، یعنی روح ملکوتی و استعدادهای عالی انسانی را فدای آن نماید، لذا با یاد مرگ و قیامت، به پاکی و پرورش روح پرداخته و خود را برای ابدیت آماده می کند.
تکرار چنین وضویی در هر شبانه روز تمرینی است برای تحقق توجه کامل به قیامت در تمام لحظه های زندگی، به ویژه هنگام مواجهه با گناه و در نتیجه رسیدن به آثار سازنده ی آن؛ هم چون طهارت باطنی و معنوی. بر همین اساس مستحب است پیش از وضو و هنگام شستن دست، از خدا بخواهد که او را از توبه کنندگان حقیقی و پاکان قرار دهد؛ «اللهم الجعلنی من التوابین واجعلنی من المطهرین«.
1) مائده (5) آیه 6.
2) همان.
3) برای توضیح بیشتر ر. ک: تفسیر نمونه، ج4، ص291، ج3، ص400.
4) من لایحضره الفقیه، ج2، ص202، ح2138.
5) همان، ج1، ص 26؛ محاسن، ج1، ص 116، ح 118؛ رساله مراجع، بحث وضو.
