در قسمتهای قبل مقداری در مورد تقویت صحبت شد. به طور کلی هر چیزی که باعث ادامه رفتار شود را تقویت می گویند. ممکن است این تقویت بیرونی یا درونی باشد، ممکن است به جسم مربوط شود و یا احساسی و روحی باشد. اگر برای رفتار هیچ گونه تقویت کننده ای وجود نداشته باشد، این رفتار ادامه پیدا نمی کند. حتی رفتارهای غریزی هم چنین
هستند. مثلا کودک به طور طبیعی پستان مادر را می مکد، این کار باعث می شود تا شیر به او برسد. چنانچه کودک پستان مادری را بمکد و او شیر نداشته باشد، خود به خود مکیدن پستان کمتر می شود. البته در مکیدن علاوه بر شیر، تقویت کننده های دیگری هم وجود دارد، مثل رابطه با مادر، احساس آرامش و… بنابراین ممکن است حتی بدون وجود شیر، باز هم نوزاد پستان مادر را بمکد ولی این مکیدن بسیار کمتر و ضعیف تر از زمانی است که مکیدن با شیر همراه است.
بعضی از کارها و رفتارها، خودشان تقویت هستند. مثلا خود بازی کردن برای کودکان تقویت است، همان طور که غذا خوردن تقویت است. از این کارها می توان به عنوان تقویت سایر رفتارها استفاده کرد. مثلا کودکی پس از اینکه مقداری درس خواند، اجازه ی بازی کردن داشته باشد، در این مورد بازی کردن باعث تقویت درس خواندن می شود.
گاهی یک رفتار در ابتدا نیاز به تقویت کردن دارد ولی پس از مدتی خودش به شکل یک تقویت کننده در می آید. همه ی شما کودکان کوچک را دیده اید که نمی توانند راه بروند. در این موقع ایستادن و یک قدم برداشتن کودک تشویق می شود و مورد توجه قرار می گیرد. کم کم کار به جایی می رسد که کودک راه رفتن و دویدن را بسیار دوست دارد، به طوری که اگر به کودک اجازه ی راه رفتن ندهید، حاضر است هر کاری انجام دهد تا این اجازه را پیدا کند. این مطلب
به ما نشان می دهد که هر چند بعضی رفتارها خود به خود مورد علاقه هستند ولی ممکن است در ابتدای کار نیاز به تقویت داشته باشند. مثلا شعر خواندن، مطالعه و… برای کودک دوست داشتنی است ولی در ابتدا ممکن است، کودک آنها را انجام ندهد. شما باید دراوایل کار این رفتارها را با چیز دیگری تقویت کنید، بعدا این رفتارها خود به خود انجام می شوند.
نکته ی دیگری که در مورد تقویت وجود دارد، حذف کردن تقویت می باشد. زمانی فرا می رسد که باید تقویت رفتار را حذف کرد. البته رفتاری که هیچ گونه تقویتی نداشته باشد، بعد از مدتی حذف می شود. این موضوع در قسمتهای قبل هم بیان شد. در آنجا گفتیم که اگر بخواهیم رفتاری را خاموش کنیم، باید ببینیم چه چیزی باعث تقویت آن می شود، سپس تقویت کننده را حذف کنیم. این موضوع باعث ترک رفتار می شود. اکنون این سؤال پیش می آید که اگر حذف تقویت باعث حذف رفتار می شود، چگونه می توانیم تقویت را حذف کنیم در حالی که رفتار ادامه پیدا کند؟ فرض کنیم پدری برای اینکه کودکش درس بخواند، به او جایزه می دهد، این پدر تا چه موقع باید جایزه دادن را ادامه دهد؟ این پدر می تواند کاری کند تا کودکش، بدون جایزه هم درس بخواند.
ابتدا باید بدانیم که چرا می خواهیم کودک ما بعضی کارها را انجام دهد و از بعضی کارها دوری کند؟ چرا بعضی رفتارها را ناپسند و بعضی ها را خوب
می دانیم؟ کارهای پسندیده که دوست داریم کودک آنها را انجام دهد، حتما سودی برای او دارد، حالا این سود ممکن است مادی یا معنوی باشد. در عوض، کارهای ناپسند حتما ضرری دارند یا حداقل نفعی نداند. بعضی کارها ممکن است هم سود داشته باشد هم زیان، در صورتی که سود آنها بیشتر باشد، آنها را جزء کارهای پسندیده می شماریم. از این مطلب نتیجه می گیریم که کارهایی را که دوست داریم کودک ما انجام دهد، حتما تقویت کننده ای همراه خود دارند و اگر تقویت های بیرونی هم ترک شود، این کارها ادامه پیدا می کنند.
نکته دیگر این است که بعضی از رفتارها به دو شکل انجام می شوند. یک شکل فعالیت به خاطر خود فعالیت است و شکل دوم فعالیت به خاطر تقویت های بیرونی می باشد. به فعالیت نوع دوم کار می گویند. شخصی را در نظر بگیرید که به نقاشی ساختمان مشغول است. او این کار را به خاطر گرفتن دستمزد انجام می دهد. اگر بداند که هیچ پولی در میان نیست، کار نقاشی ساختمان را رها کرده و به شغل دیگری مشغول می شود. همین شخص علاقه ی زیادی به نقاشی ساختمان دارد. او از کودکی به این کار می پرداخت و از انجام آن لذت می برد. گاهی مدتها به عمویش التماس می کرد تا به او اجازه دهد همراه او به نقاشی ساختمان بپردازد، ولی اکنون حاضر نیست، بدون دستمزد این کار را انجام دهد. در مورد کودکان هم گاهی کار به این شکل
می شود. مثلا شما برای اینکه کودک بازی کند، به او جایزه می دهید. ممکن است کار به جایی برسد که کودک فقط به خاطر جایزه بازی کند و حتی لذتی از بازی نبرد. البته این مسأله همیشه به وجود نمی آید. بنابراین در ایجاد رفتارها سعی کنید اولا از تقویت های غیرمادی مثل تشویق، توجه، احترام گذاشتن و… استفاده کنید و تقویت های مادی مثل جایزه، خوراکی و… را کمتر به کار ببرید. ثانیا وقتی رفتار ایجاد شد، کم کم تقویت ها را حذف کنید.
اکنون به روش حذف کردن تقویت ها می پردازیم. حذف تقویت ها از زمانی باید شروع شود که کودک رفتار را به خوبی یاد گرفته است و چند بار آن رفتار را بدون غلط انجام داده است. مثلا شما می خواهید روش صحیح برداشتن شیرینی در مهمانی ها را به کودک خود بیاموزید. زمانی تشویق های خود را حذف می کنید که کودک در مهمانی ها هنگامی که سینی شیرینی را جلوی او گرفتند، یک عدد شیرینی بردارد و بگوید، دست شما درد نکند. نکته دیگر این است که تقویت را نباید یکباره حذف کرد. ابتدا بعد از اینکه کودک چند دفعه کار را انجام داد، تقویت را انجام دهید. کم کم تقویت را در فاصله های طولانی تر بدهید و در آخر تقویت را حذف کنید. مثلا وقتی کودک شما مسواک کردن را به خوبی یاد گرفت، ابتدا پس از هر بار مسواک کردن او را تشویق کنید. بعدا این تشویق را روزانه نمائید یعنی کودک را به خاطر سه بار مسواک کردن صبح و ظهر و شب مورد توجه قرار دهید. پس از مدتی تقویت
را به دو روز، چهار روز، یک هفته کاهش دهید. بعد از آن گاه گاهی او را تشویق کنید.
بهتر است هم زمان با کم کردن تقویت های خود، از فواید رفتار هم سخن بگویید، تا کودک متوجه تقویت های ذاتی آن کار شود. مثلا همزمان که تقویت های درس خواندن کودک خود را کم می کنید، در مورد فواید درس خواندن و اینکه باعث می شود چپزهای زیادی یاد بگیریم، دیگران به ما احترام بگذارند و… صحبت کنید. به کودک خود بیاموزید که بتواند خودش را تشویق کند. مثلا بگویید، ببین وقتی دست و صورت خود را می شوئی، چه قدر قشنگ می شوی، به خودت نگاه کن و از تمیزی خودت لذت ببر. این کار باعث می شود تا برای انجام کارهای خوب، تقویت درونی داشته باشد.
یکی دیگر از تقویت کننده ها، مشاهده ی رفتار شخصی دیگری است که تقویت می شود. مثلا کودک در واقعیت، داستان یا تلویزیون می بیند که شخصی به خاطر راست گویی جایزه گرفت یا تشویق شد، این باعث تقویت آن رفتار در کودک می شود.
