آیات و روایات بسیاری تأکید دارد که شیر دادن به نوزدان نباید کمتر از دو سال باشد و نیز شیر دادن کمتر از 21 ماه را جایز نمی دانند، ولی متأسفانه بعضی از بانوان محترم منتظر کوچکترین تغییراتی در کمیّت و کیفیت شیرشان هستند تا نوزاد مظلوم و بی زبان
خود را از حق مسلّمش محروم نموده و به عنوان شیر نداشتن یا کم شدن آن – که معمولاً بین زنان شیرده متداول است – و به جای خوردن خوراکی ها و سبزری ها و میوه هایی که شیر را زیاد می کنند طفل خودرا به شیرهای ساختگی عادت داده و جیب شرکت های سازنده ی این نوع شیرها را پر می نمایند. مسلمانان باید به آیات قرآنی و اخبار معصومین علیهم السلام عمل نمایند که خیر دنیا و آخرت خود و فرزرندانشان در آن است. در این زمینه به برخی از آیات و روایات نگاهی می افکنیم.
»قال ابوعبدالله علیه السلام: اَلفَرضُ فِی الرِّضَاعِ أَحَد وَ عِشرِینَ شَهرَاً فَمَا نَقَصَ مِن أَحَد وَ عِشرِینَ شَهرَاً فَقَد نَقَصَ المُرضِعُ وَ إن أَرَادَ أَن یَتِمَّ الرِّضَاعَ فَحَولَینِ کَامِلَینِ؛ (1)
امام صادق علیه السلام فرمود: شیر دادن نوزادان تا 21 ماه واجب است و کمتر از 21 ماه، موجب کمبود و اشکال در شیر دادن است و اگر بخواهند شیر خوراکی اطفال را کامل نمایند باید دو سال متوالی شیر بدهند [وگرنه از شیر دادن شرعی کم کرده اند و در نتیجه به طفل ستم روا داشته اند].«
»عن ابی عبدالله علیه السلام قال: اَلرِّضَاعُ وَاحِدٌ وَ عِشرُونَ شَهرَاً فَمَا نَقَصَ فَهُوَ
جورٌ عَلَی الصَّبِیِّ؛ (2) امام صادق علیه السلام فرمود: شیر دادن نوزادان 21 ماه است و هر چه کمتر از آن 21 ماه شیر داده شود به کودک ستم گردیده است.«
یکی از آیات قرآن کریم نیز به این موضوع اختصاص دارد. اکنون مناسب است که پس از آوردن آیه، اندکی درباره ی آن سخن بگوییم.
»وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ…» (3)
و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند. [این حکم] برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند، و خوراک و پوشاک آنان [مادران] به طور شایسته بر عهده ی پدر است. هیچ کس جز به قدر وسعش مکلف نمی شود. هیچ مادری نباید به سبب فرزندش زیان ببیند و هیچ پدری [نیز] نباید به خاطر فرزندش [ضرر ببیند]«.
این آیه ی مبارکه می رساند که مادران باید دو سال کامل به فرزند خود شیر بدهند. کلمه ی «یُرضِعنَ«؛ یعنی»شیر می دهند.» مصدر (رضع) به
معنی مکیدن پستان هنگام نوشیدن و مرضعه، زن شیر دهنده است. پس شیر نوشیدن طفل از نوک پستان مادر موضوعیت دارد نه این که شیر را با وسائلی از پستانگرفته و غیرمستقیم به خوردن طفل بدهند، بلکه این کار باید مستقیماً از راه مکیدن صورت گیرد. بسیاری از احکام شرعی در مسائل شیر دادن بر مکیدن مترتب می شود و به همین سبب باز گرفتن از شیر را فصال گویند که کودک رااز پستان مادرش جدا می کنند. (4)
همچنین در این آیه فرموده است: «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ؛ مادران فرزندان خود را شیر می دهند.» اگر چه این آیه به صورت جمله ی خبریه گفته شده، ولی منظور از آن امر می باشد؛ یعنی مادران باید فرزندان خود را شیر بدهند. درباره ی واجب یا مستحب بودن این امر بحث ها شده است.
بعضی گفته اند: این جمله خبر به معنای امر است و تقدیر آن چنین است: مادران فرزندان خود را به استناد حکمی که خدا بر بندگان خود واجب کرده است دو سال شیر می دهند. معنای این جمله این است که مادران به شیر دادن فرزند خود از دیگران سزاوارترند.
ابن عباس می گوید: دو سال شیر دادن مادران به نوزادان، مخصوص فرزندانی است که شش ماهه به دنیا می آیند و اگر هفت ماهه به دنیا آیند زمان شیر دادن 23 ماه و اگر 9 ماهه باشند 21 ماه خواهند بود زیرا مدت بارداری و شیر دادن باید مجموعاً 30 ماه شود، آن هم به دلیل این آیه ی مبارکه: «وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً؛ (5) و بار برداشتن و از شیر گرفتن طفل سی ماه است.«
در تفسیر همین آیه ی شریفه آمده است که در عهد عمر بن الخطاب زنی را به نزد او بردند که فرزند شش ماهه به دنیا آورده بود. عمر گفت تا او را [به جرم خیانت حد شرعی جاری کنند و به عنوان زنای محصنه و زنان زن شوهردار] سنگسار و رجم نمایند. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر شخص [وارد به احکام الهی و سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم] با قرآن با تو احقاق حق نماید، بر تو غالب خواهد شد. عمر گفت: چگونه غالب خواهد شد؟! آن حضرت فرمود: به فرمایش خداوند متعال که می فرماید: «وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً؛ یعنی مدت بارداری شش ماه و مدت شیر دادن دو سال که مجموعاً سی ماه می شود.» عمر دستور داد تا آن زن را آزاد نمودند. (6) در این نوع حکم و فتوا دادن است که خود او
فریاد می زند: «لَو لا عَلیَّ لَهَلَکَ عُمَرَ؛ (7) اگر علی نباشد عمر نابود می شود.«
علمای شیعه به همین روال رضایت داده اند و می فرمایند: اگر کمتر از 21 ماه به طفل شیر مادر بدهند به او ستم کرده اند. ثوری و جمعی دیگر می گویند: در صورت اختلاف؛ پدر و مادر حق ندارند کمتر از دو سال کامل به طفل خود شیر بدهند و شیر دادن بیش از دو سال از نظر احکام رضاع و آوردن حرمت، حکمی و اثری ندارد.
قتاده و ربیع می گویند: خداوند نخست بر مادران، شیر دادن در دو سال را واجب نموده، سپس با جمله ی «لِمَن أَراَدَ أَن یُتِمَّ الرِّضَاعَةَ» اجازه ی کمتر را داده است یعنی حداکثر شیر دادن دو سال است و کمترش حدی ندارد بله بسته به وضع و مصلحت کودک است که چه اندازه لازم داشته باشد.
در بخش دیگری از آیه آمده است: «لا تُضَارُّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا«؛ نباید مادر به خاطر غضب به پدر کودک، فرزندش را شیر ندهد؛ چه، ضرر به آن کودک می خورد و مادر از هر زن دیگر به فرزند خود مهربانتر است. «وَ لا مَولُودٌ لَهٌ بِوَلَدِهِ«؛ و پدر نیز به خاطر ضرر زدن به مادر کودک نباید
او را از مادرش بگیرد؛ چه، ضرر این کار به کودک خواهد رسید.
»مضارة» در این جا به معنای ضرر زدن است؛ یعنی پدر و مادر نباید به کودک ضرر بزنند. با این که در این جا ضرر از یک طرف است، ولی استعمال لفظ «مضارة«- به جای اضرار که برای ضرر طرفین است برای مبالغه است، یعنی چون زیاد به کودک ضرر می خورد مانند این است که ضرر از سوی دو نفر صورت گرفته است. (8)
بعضی هم گفته اند: ضمیر ضرر به پدر بر می گردد؛ یعنی پدر نباید در اثر خشم و اختلافات بخواهد کودک را از مادرش گرفته و مانع دادن شیر بشود و او را به دیگران بسپارد یا از راه های دیگر کودک را تغذیه نماید.
بعضی نیز گرفته اند: مادر نباید به وسیله ی طفل خود به شوهرش ضرر برساند.
از امام باقر و امام صادق علیه السلام روایت شده که آن حضرت فرمودند: مقصود از ضرر نزدن مادر این است که به علت ترس از باردار شدن مجدد و یا این که مرد از آمیزش با زن خودداری نماید به کودک خود ضرر نرساند. اگر کار به اختلاف و طلاق و…هم کشیده شود، مادر نباید از شیر دادن کودکش خودداری کند. (9)
مدت شیر دادن مادر بر اساس سنت و اخباری که از معصویمن علیهم السلام رسیده دو سال است. برخی از مسائل و احکام شرعی نیز در باب رضاع بر همین مدت دو ساله ی عمر کودک مترتب می شود. چنان که در خبر است که: «لا رِضَاعَ بَعدَ الحَولَینِ«.(10)
از پیامبر خاتم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم روایت گردیده است که آن حضرت فرمود: «یَحرُمُ مِنَ الرِّضَاعِ مَا یَحرُمُ مِنَ النَّسَبِ؛ (11) همان حرمتی که بین افراد نسبی است بین افراد رضاعی نیز هست.«
شیر دادن به کودک گاهی هم واجب شرعی است. اگر کودک تنها از پستان مادر شیر می مکد و از پستان دیگری شیر نمی خورد شیر دادن به او بر مادر واجب می شود.(12)
خوب است که در این زمینه به یک روایت نیز اشاره کنیم:
»عن سعد بن سعد الاشعری عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: سَأَلَتُهُ عَنی الصَّبِیِّ هَل یُرضَعُ أَکثَرَ مِن سَنَتَینِ؟ فَقَالَ: عَامَینِ. قُلتُ: فَإِن زَادَ عَلی سَنَتَینِ هَل عَلی أَبَوَیهِ مِن ذلِکَ شَیءٌ؟ قَالَ: لا؛ (13)
سعد بن سعد الاشعری می گوید: از امام [هشتم] ابی الحسن الرضا علیه السلام درباره ی نوزادی که مدت شیرخوارگی اش بیشتر از دو سال است سوال کردم. فرمودند: دو سال است. عرض کردم: اگر او را بیشتر از دو سال شیر بدهند آیا از مخارج اضافه بر دو سال چزی بر والدین است؟ فرمود: نیست.«
1) التهذیب ج 8، ص 106، روایت 7، باب 36.
2) فروع کافی، ج 6، ص 40، حدیث 3، باب الرضاع.
3) بقره)2(، آیه ی 233.
4) ترجمه ی تفسیر مجمع البیان، ج 3، ص 28.
5) احقاف (46(، آیه ی 15.
6) تفسیر اختصاصی منهج الصادقین، ج 2، ص 29.
7) بحار الانوار ج 40، ص 232، روایت 12، باب 97.
8) ترجمه ی تفسیر مجمع البیان، جم 3، ص 28.
9) کافی، ج 6، ص 103، روایت 3؛ ترجمه ی تفسیر مجمع البیان، ج 3، 28به بعد.
10) تفسیر اختصاصی گازر، ج 1، ص 295.
11) تفسیر من وحی القرآن، ج 4، ص184.
12) تفسیر منهج الصادقین، ج 2، ص 29.
13) کافی ج 6، ص 41، روایت 8.
